Brengt Pieter Omtzigt vanaf zijn ziekbed een hele politieke cultuur ten val?
Dat scenario is niet waarschijnlijk, maar de ‘kwestie Omtzigt’ brengt wel een hoop aan het licht.

Brieven van verkenners

Nadat verkenner Kajsa Ollongren zo dom was geweest om haar notities – positie Omtzigt, functie elders – zichtbaar mee te dragen, werden haastig twee nieuwe verkenners aangesteld.  Wouter Koolmees en Tamara van Ark verklaarden op 26 maart dat ‘de passage (…) berust op een inventarisatie vanuit meerdere invalshoeken, waaronder berichten in de media.’ Deze verklaring werd – terecht – met hoongelach ontvangen. De media waren zelden zo eensgezind: ze stelden dat zij nergens geschreven of gezegd hadden dat Omtzigt een ‘functie elders’ moest krijgen.

Op maandag 29 maart kwam er een brief van de vorige verkenners, Kajsa Ollongren en Annemarie Jorritsma. Dit keer werd een beproefde formule van stal gehaald: Ollongren en Jorritsma namen alle schuld op zich. ‘Over de totstandkoming van het memo het volgende. Geen van de fractievoorzitters heeft met ons gesproken over de heer Omtzigt. (…) Geen van de fractievoorzitters is verantwoordelijk voor het aandragen van welke gesprekspunten dan ook. Evenmin zijn de media indirect verantwoordelijk voor de woorden ‘functie elders’ over de heer Omtzigt – deze eerder onbedoeld gewekte suggestie nemen wij graag weg.’

Vrij vertaald: deze vlieger ging niet op, laten we nu een andere uitvlucht proberen. Maar als we de nieuwe tekst wat beter bekijken, zitten er nog wel wat haken en ogen aan.

  • ‘Geen van de fractievoorzitters heeft met ons gesproken over de heer Omtzigt.’ Zoals ik al eerder schreef is dit wel heel onwaarschijnlijk, daarvoor heeft Omtzigt een te belangrijke rol gespeeld.
  • ‘Geen van de fractievoorzitters is verantwoordelijk voor het aandragen van welke gesprekspunten dan ook.’ Dit is een vreemde uitspraak. Wie dragen dan de gesprekspunten aan? De verkenners? Of moeten we nu heel listig gaan denken dat Mark Rutte en Sigrid Kaag niet de fractievoorzitters zijn en dus toch gesprekspunten hebben aangedragen? Want eerlijk is eerlijk: hiermee laten Ollongren en Jorritsma deze mogelijkheid open. Je zou het een geitenpaadje kunnen noemen…
  • ‘Evenmin zijn de media indirect verantwoordelijk voor de woorden ‘functie elders’ over de heer Omtzigt – deze eerder onbedoeld gewekte suggestie nemen wij graag weg.’ Begrijpelijk dat men deze ‘onbedoeld gewekte suggestie’ weg wil nemen; deze politici hebben de media nu heel hard nodig. Verder is ‘onbedoeld’ wel een aanfluiting als je ziet wat Koolmees en Van Ark in de eerste brief schreven.

Geloofwaardig is de verklaring niet. Ollongren en Jorritsma nemen nu zoveel schuld op zich dat het lijkt alsof ze een grenzeloos mandaat mee hadden gekregen. Dat is natuurlijk niet zo. Je kunt alleen maar schuld op je nemen voor zaken waar je verantwoordelijk voor bent. Aangezien bovenaan het lijstje stond ‘Aandachtspunten 2e ronde VVD en D66’ kan je je afvragen wat in de 1e ronde besproken werd en wat Mark Rutte en Sigrid Kaag hebben aangedragen.

Nu Rutte en Kaag de hoofdverdachten zijn in Omtzigtgate vragen velen zich af of dit het politieke einde zal betekenen voor Mark Houdini Rutte. De premier loopt inderdaad gevaar, maar wie ook in de knel zit is CDA-leider Wopke Hoekstra.

Het CDA is niet blij met Omtzigt

Machtspartij CDA zit al veel langer in de maag met dissident Omtzigt. In 2012 was hij niet eens op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer gezet, maar tientallen lokale CDA-afdelingen voerden actie voor hem en zo kwam hij toch op de – onverkiesbare – 39e plek terecht. Voorkeursstemmen deden de rest.
Omtzigt ontwikkelde zich tot een top-Kamerlid. Zijn grondigheid, integriteit en doorzettingsvermogen werden door velen geroemd. Het was soms verbijsterend wat één hardnekkig Kamerlid voor elkaar kon krijgen. En toch werd het CDA maar niet echt blij met hem. CDA-politici prezen hem voor de camera en zuchtten over hem achter gesloten deuren.

Toen Omtzigt zich kandidaat stelde voor het lijsttrekkerschap was de paniek in het CDA bijna voelbaar. De verkiezingen verliepen rommelig en Hugo de Jonge won nipt. Toen De Jonge zich terugtrok, werd niet Omtzigt, maar Hoekstra lijsttrekker.

Tijdens het toeslagendebat werd duidelijk hoe ver Omtzigt inmiddels van de rest van het CDA af is gedreven. Officieel is men bij het CDA voorstander van een gezonde trias politica en een transparant bestuur, maar in de praktijk is dit al heel lang vooral een kwestie van mooie woorden. Nu stond de machtige nummer twee van de partij deze woorden ineens serieus te nemen! Het kon geen verrassing zijn voor wie Omtzigt een beetje volgde, maar het bleek toch voor velen een schok.

Het dilemma van het CDA

Wat moet het CDA nu met Omtzigt beginnen? Hij is een stemmenkanon geworden, maar de spanning tussen zijn standpunten en die van het CDA – de echte, niet de officiële – is zo groot geworden dat de bestaande situatie niet houdbaar is. Het CDA moet kiezen, en vervolgens zal Omtzigt vermoedelijk voor een keus komen te staan.

Volgens mij zijn er voor het CDA nu vier mogelijkheden:

  1. Het CDA verandert werkelijk en gaat de koers van Omtzigt varen
  2. Het CDA doet alsof het verandert en probeert Omtzigt binnen te houden
  3. Het CDA verandert niet en eist dat Omtzigt zich aanpast
  4. Het CDA verandert niet en werkt deze dissident weg

De eerste mogelijkheid lijkt onwaarschijnlijk, er is te veel weerstand in de partij. De tweede is de weg van de hypocrisie en het kan best dat men dit probeert, maar op den duur lost het niets op. De derde optie lijkt onhaalbaar, hier zal een scheuring van komen. De vierde lijkt mij het waarschijnlijkste scenario, in elk geval zijn er nu al geluiden die hierop wijzen.

Nog voor de blunder van Ollongren verscheen al een artikel in HP/De Tijd waarin Ton F. van Dijk schreef over een fluistercampagne vanuit het CDA waarmee geprobeerd werd Omtzigt te ondermijnen. In de Telegraaf werd het beeld geschetst van een labiele man – huilbuien, door de kamer vliegende projectielen en onbehoorlijke gesprekken – waarna vroom werd gesproken over ‘oprecht medelijden met de keihard werkende Omtzigt’. Van Dijk stelde terecht dat dit zogenaamde medeleven een poging tot karaktermoord was, en velen dachten terug aan de NRC-canard van 2017 toen Omtzigt door het slijk werd gehaald en als gevolg daarvan van het dossier MH17 af werd gehaald. Ging men nu weer zoiets proberen?

Gerd Leers in het AD

Op 29 maart verscheen een interview in het AD met CDA-prominent Gerd Leers. De AD-verslaggever – Jan Hoedeman – kennen we nog van een zeldzaam slijmerig artikel – april 2020 – over Mark Rutte waarbij de premier zelfs in een hermelijnen mantel werd afgebeeld. Omtzigt sprak tijdens het toeslagendebat over de innige band tussen pers en politiek, en die band was in dat artikel overduidelijk. Nu interviewde deze Hoedeman een CDA-prominent over Omtzigt.

Leers: ‘Omtzigt moet wel loyaal zijn aan Hoekstra.(…) Hoekstra is gekozen als leider. Daar moet je niet aan tornen.’
Dit is nonsens. Hoekstra is helemaal niet gekozen als leider, hij deed niet eens mee met de lijsttrekkersverkiezingen. Het verraadt hoe ondemocratisch Leers denkt, want de keus van de CDA-top ziet hij als verkiezing, niet de keus van de leden. In feite zegt Leers hier dat Omtzigt moet buigen en zich moet voegen naar de partij. De vraag is natuurlijk waar Omtzigt dan afgeweken is van de partijkoers, maar dat wordt nergens helder benoemd. Het artikel blinkt wel uit in suggestieve opmerkingen.

‘Het beeld van het CDA is op dit moment niet best. Na de rampzalige interne verkiezingsstrijd (die coronaminister Hugo de Jonge won van Pieter Omtzigt) volgde een kwakkelende landelijke campagne. (…) Op de achtergrond van de campagne zat een mokkende Pieter Omtzigt.’
Mokkende. Dat woord zet het beeld neer van een verwend kind dat zijn zin niet krijgt.

Dan wordt Leers weer aan het woord gelaten: ‘Dat Pieter Omtzigt onderwerp is van een publiek debat is echt niet alleen het CDA toe te schrijven. Er zijn heel wat politici en bestuurders – ook in andere partijen – die last hebben van zijn vasthoudendheid en stevige aanpak en hem daarom de mond willen snoeren. (…) De manier waarop hij tewerk is gegaan, moet je niet smoren door de man monddood te maken. Dat is het domste wat je kunt doen. Het zou alleen maar het beeld bevestigen wat Omtzigt zelf ook hekelt, namelijk dat het een kliek is die elkaar nauwelijks nog gezond controleert.’

Hier wordt Pieter Omtzigt neergezet als een lastpost die vooral geen gelijk moet krijgen. Dat van die kliek, dames en heren, dat is namelijk niet echt zo, dat denkt Omtzigt maar. En dan komt Leers met de genadeklap: ‘Omtzigt moet een beetje af van het eigen koning willen zijn in de partij, omdat het niet alleen om jou gaat, maar om het geheel.’
Dit is zo vunzig dat ik er geen woorden voor heb. Als IEMAND in Den Haag NIET uit is op eigen gewin, is het wel Pieter Omtzigt. Hij werkt zich kapot voor anderen, maar blijkbaar kan je beter de hielen van je meerderen likken en intussen nog wat graaien. Dan val je eerder in de smaak bij ‘CDA-prominenten’ als Gerd Leers.

Deze sneren zijn overigens ingebed in een hoop lofprijzingen – ‘Omtzigt maakt goede punten, geef hem de ruimte’ – maar met alle steken onder water is het duidelijk: van Gerd Leers heeft Omtzigt niets te verwachten. En zoals Leers zijn er ongetwijfeld meer in het CDA.

De vuurproef voor Hoekstra

Hoe moet Hoekstra deze puzzel gaan oplossen?
Hij kan woensdag niets anders doen dan Omtzigt keihard verdedigen. Het is ongehoord dat de verkenners op pad waren om een lastig Kamerlid op een zijspoor te zetten. Het is meer dan terecht dat Mark Rutte en Sigrid Kaag – ‘Aandachtspunten 2e ronde VVD en D66’ – hoofdverdachten zijn in deze zaak. Wat was er in de 1e ronde besproken?
Zeker Rutte heeft een hoop te verliezen met Omtzigt als Kamerlid, denk maar aan de parlementaire enquêtes die eraan komen. De uitvluchten van de verkenners overtuigen absoluut niet, en Hoekstra moet met name Mark Rutte stevig aan de tand voelen.

Maar staat Hoekstra daar wel van harte?
De richtingenstrijd in het CDA ligt nu bloot en welke kant zal Hoekstra kiezen? Gaat hij werkelijk achter Omtzigt staan? Dan kan hij de kritiek van Omtzigt niet naast zich neerleggen en zal hij te maken krijgen met de machtspolitici in het CDA en in andere partijen. Kiest hij voor de machtspolitici (en de toekomstige samenwerking met Rutte) dan kan hij Omtzigt niet van harte verdedigen. Probeert hij tussen de partijen door te manoeuvreren, dan zullen andere woordvoerders in het debat bloed ruiken. Daar komt bij dat Hoekstra geen ervaren debater is; ook in de verkiezingscampagne was hij niet altijd even sterk.

Het is bijna ondenkbaar dat het CDA hier ongeschonden uit zal komen. De kans dat Omtzigt uit de partij stapt (of eruit gewerkt wordt) is groot. Artikelen zoals dat van Hoedeman maken dit alleen maar waarschijnlijker. En dan? Maurice de Hond heeft gepeild hoeveel zetels een ‘partij Omtzigt’ zou halen, en kwam op 23 zetels. Omtzigt zou weliswaar bij werkelijk alle gevestigde partijen zetels weg halen, maar hij zou ook ruim een derde van de zetels van het CDA meenemen.

Hoe reëel is die peiling? Het is de vraag hoe het herstel van Omtzigt verloopt en wie zich bij hem aan zullen sluiten, maar er is een levensvatbare partij mogelijk die het CDA leeg zal eten. Kan het CDA zich wel veroorloven om Omtzigt te laten gaan?
Allemaal overwegingen die Hoekstra mee zal moeten nemen in het debat. Veel zal afhangen van zijn optreden; misschien dat ook Pieter Omtzigt zijn besluit over een eventuele eigen partij ervan af zal laten hangen.

Het vervolg

De blunder van Ollongren gunde ons een blik op het moeras van de Haagse politiek en nu vecht het moeras terug: de gelederen sluiten zich. Niet alleen Leers probeert de gevestigde orde te beschermen. Oud-VVD-wethouder Geert Dales heeft al een ‘Who dunnit’ geschreven waarin hij Annemarie Jorritsma voor de bus gooit en Rutte uit de vuurlinie houdt. Tom Jan Meeus probeerde al de schuld bij de Kamer te leggen.
Sigrid Kaag kwam na lange stiltes eerst met steun aan het debat – waar ze al niet meer onderuit kon – en gisteren met een opgeluchte bevestiging van de schuldbekentenis van Jorritsma en Ollongren. Rutte heeft zich na zijn eerdere blunders op de vlakte gehouden.

Jorritsma en Ollongren lijken bereid om als zondebok te dienen. Maar daarvoor moeten ze wel met een goed verhaal komen. Niemand gelooft dat het punt ‘positie Omtzigt, functie elders’ zomaar uit de lucht is komen vallen. Iemand heeft dat bedacht, iemand heeft dat opgeschreven. Als de verkenners dit hebben gedaan, zijn ze hun boekje ver te buiten gegaan. Hoe geloofwaardig is dat? Waarom zou een verkenner zoiets ‘zomaar’ opschrijven? Hun laatste verdedigingslinie kan nog zijn dat ze geen vertrouwelijke informatie mogen geven, maar wat kan vertrouwelijker zijn dan wat al openbaar is gekomen?

Het is te hopen dat de Kamer geen genoegen zal nemen met het offer van deze verkenners. Rutte heeft al veel te vaak pionnen geofferd waarna hij vrolijk verder schaakte. Laat hem nu maar eens werkelijk uitleggen wat er gebeurd is, want hopelijk zijn we nog niet zo ver afgegleden dat zijn machtswoord – niemand gaat hier uitleg over geven – het einde van de discussie betekent. Al zou Hoekstra er niet in slagen om Mark Rutte en Sigrid Kaag het vuur aan de schenen te leggen, dan nog zijn er anderen die dat kunnen doen.

Hoe dit ook zal aflopen, er zijn heel wat maskers gevallen. De vanzelfsprekende leugens over transparantie en trias politica bleken niet bestand tegen echt idealisme. Een Kamerlid dat werkelijk de macht wilde controleren was zo onwelkom dat de macht te ver ging en haar ware gezicht liet zien.

Laten we dat gezicht nooit meer vergeten.

Vond je dit artikel goed? Steun Maaike van Charante via repelsteeltje.backme.org

Op de hoogte blijven van nieuwe artikelen? Volg Maaike (Repel) op Twitter.